تاریخچه خودپرداز

خودپرداز که اسم آمریکایی و انگلیسی آن (Automated Teller Machine ATM) می‌باشد، که در کشورهای مختلف با اسم‌های متفاوت این دستگاه را می‌شناسند. برای مثال در کانادا به آن (Automated Banking Machine ABM) گفته می‌شود و حتی با اسم‌های دیگر نظیر (Money Access Center MAC)، Cashpoint، Cash machine، اما در ایران این دستگاه را به‌عنوان دستگاه خودپرداز یا همان ای.تی.ام (ATM) می‌شناسند. دستگاه‌های خودپرداز نه‌تنها برای برداشت پول از حساب هستند بلکه برای انتقال وجه، مشاهده موجودی و حتی برای پرداخت قبوض خدمات عمومی نظیر آب، برق و تلفن هم هستند.

نمونه آزمایشی از بانکوگراف توسط سیتی‌بانک در نیویورک در ۱۹۶۱ راه‌اندازی شد ولی به دلیل عدم استقبال بعد از شش ماه جمع‌آوری شد. این دستگاه درواقع دستگاهی اتوماتیک برای دریافت پول داخل پاکت بود که اسکناس، مسکوکات و چک‌بانکی را قبول می‌کرد و توانایی دادن وجه نقد نبود. در همین حین، در انگلستان جان شپردبارون دستگاه بیرون دهنده پول را اختراع کرد، اختراع او برای اولین بار در شعبه‌ای در انفیلد تاون در شمال لندن توسط بانک بارکلی به کار گرفته شد، اولین تراکنش تاریخ خودپرداز توسط رگ وارنی کمدین انگلیسی معروف در ۲۷ ژوئن ۱۹۶۷ انجام شد، ولی باز هم این دستگاه اسکناس تحویل نمی‌داد، این دستگاه یک چک کاغذی تحویل می‌داد که قابلیت خوانده شدن توسط ماشین را داشت. برگه‌های مورداستفاده محصول کمپانی دلارو، که متخصص تولید اوراق بهادار بانکی بود این دستگاه داکس نامیده می‌شد که نام دیگر او ماشین دلارو هم بود. تنها نه روز بعد در سوئد، کمپانی متیور ماشین به سفارش بانک سویدی سیوینگ دستگاهی با نامبانکومات را ارائه نمود. این دستگاه به صورت آنلاین در ۶ می ۱۹۶۸ مورد استفاده قرار گرفت. یک ماه پس از رخداد انفیلدتاون حاصل همکاری بانک وستمینستر انگلستان، کمپانی اسمیت (فعال در زمینه سنسورهای تشخیص) و کمپانی چاب (فعال درزمینه گاو صندوق) دستگاه دیگری با نام چاب ام دی تو را ارائه دادند. که آن نیز به جای اسکناس برگه بهادار ارائه می‌داد.

عدم موفقیت در حفظ انحصار در تأمین تجهیزات امن چاب منجر به این شد که در سال ۱۹۶۹ شرکت کوچکی با نام اسپی تک با همکاری بانک میدلند انگلستان سومین دستگاه خودپرداز را ارائه دهند. این دستگاه بر خلاف دستگاه‌های قبلی که ووچر و یاتوکن یک بار مصرف را می‌پذیرفتند، برای اولین بار اقدام به قبول کارت مغناطیسی نمودند. با همکاری شرکت تازه‌کار اسپیتک و بانک میدلند، ماشین چهارمی به ثبت رسید که بعد از سال ۱۹۶۹ وارد بازار اروپا شد و توسط شرکت باراوت وارد آمریکا گردید.

بلافاصله دستگاه‌های چاب ام دی تو و داکس نیز به پذیرش کارت مغناطیسی روی آوردند. ایده ذخیره‌سازی یک رمز روی کارت مغناطیسی توسط یک مهندس انگلیسی با نام جیمز گودفلو که روی چاب ام دی تو کار می‌کرد در سال ۱۹۶۵ مطرح شد. به همین سبب الکترونیکی کردن کل چرخهٔ پرداخت اسکناس محقق شد. همزمان با این اتفاق‌ها در اروپا، در سال ۱۹۶۸، در دالاس تگزاس اولین خودپرداز توسط دونالد وتزل ارائه شد. وی در کمپانی دوکتل به عنوان یک مدیر میانی کار می‌کرد. در ۲ سپتامبر ۱۹۶۹ بانک کمیکال اولین خودپرداز خود را در شعبه راک ویل سنتر نیویورک راه‌اندازی کرد. این خودپرداز مبلغ ثابتی رابا وارد ساختن کارت کدگذاری شده مخصوص مشتری پرداخت می‌نمود. این خودپرداز برای اولین بار از صفحه نمایش استفاده کرد. جمله تبلیغاتی معروف این بانک این بود که «در ۲ سپتامبر بانک باز خواهد شد و دیگر هیچ‌گاه بسته نخواهد شد.» این دستگاه داکتلر نیز نامیده شد.

اولین نمونه ماشین پرداخت پول در توکیو در سال ۱۹۶۶ به آغاز به‌کار کرد که البته این پول در قالب اعتبار و از طریق کارت اعتباری به مشتریان اعطا می‌گردید و مشتریان به‌حساب خود دسترسی نداشتند. این دستگاه در آن همانند دیگری نداشت. اولین دستگاه مدرن خودپرداز که خودپردازهای امروزی مشابه آن هستند در دسامبر ۱۹۷۲ در اسکس انگلستان به سفارش بانکلیالد نصب شد. این دستگاه آی بی ام ۲۹۴۸ نام داشت. اولین دستگاه در آمریکا توسط آی بی ام راه‌اندازی و یک سال بعد دربالتیمور نصب شد. دو شرکت آی بی ام و ان سی آر بازار خودپردازهای مدرن را ایجاد کردند.

بانک تهران در سال ۱۳۵۰ شمسی (معادل ۱۹۷۱ میلادی ۴ سال پس از ثبت اختراع ماشین پرداخت پول در جهان)، اقدام به ورود و به کارگیری دستگاه خودپرداز از یکی از مدعیان این اختراع یعنی چاب ام دی تو نمود و بعد از ورود ۶ دستگاه و نصب آن‌ها در تهران، با خرید نوع جدیدتر یعنی چاب ام دی فور اس تعداد آن‌ها را به ۱۲ دستگاه در کشور افزایش داد. شش دستگاه اولدر تهران و در شعب چهار راه پهلوی، تخت جمشید، جمال‌زاده، تجریش، بازار و فردوسی و شش دستگاه دیگر در شعب شهرستان‌های چالوس، اصفهان، شیراز، مشهد، تبریز و رشت نصب گردید.

بانک سپه نیز اقدام به خرید چند دستگاه خودپرداز مدل چاپ ام دی تو نموده بود که چون ووچرها یک بار مصرف (مثل کارت‌های هدیه امروزی) و البته فقط برای یک تراکنش در اختیار مشتریان قرار می‌داد و مشتری می‌توانست تنها برای دریافت یک پاکت حاوی ۱۰۰۰ تومان وجه نقد این وچر را مورداستفاده قرار دهد مورد استقبال واقع نشد و مدیران بانک به توسعه شبکه پرداخت الکترونیکی خود در آن زمان نپرداختند. مشتریان کلیه شعب بانک تهران، اعم از شعب دارنده خودپرداز و یا فاقد خودپرداز می‌توانستند متقاضی صدور کارت بوده و دارنده کارت شوند ولی دارندگان کارت نمی‌توانستند به‌حساب خود دسترسی داشته باشند و یا از موجودی حساب مطلع گردند. درواقع، کارت تنها برای مشتریانی صادر می‌گردید که دفاتر بانک نشان می‌داد، متوسط موجودی روزانه آن‌ها بیش از مبلغ معینی (به روایتی ۷۰۰۰ تومان در سال ۱۳۵۵) بود. چراکه با سقف یک بار در روز و در هر بار استفاده از کارت دریکی از دستگاه‌های مزبور، یک پاکت حاوی ۳ هزار تومان و بعدها حدود سال ۱۳۵۵ حاوی ۷ هزار تومان به دارنده کارت تحویل می‌گردید. سپس در روز کاری بعدی، و پس از کنترل ژورنال ثبت‌شده توسط این دستگاه، این پول توسط شعبه مربوطه از حساب مشتری کسر می‌گردید. این اقدام بانک تهران همگام با بانک‌های امریکا و بانک‌های اروپائی بود. یکی از ۱۲ دستگاه مذکور، یعنی نمونه دستگاه چاپ ام دی فور اس مربوط به بانک تهران امروزه در شعبه دهم دی مشهد بانک ملت نگهداری می‌شود. تا قبل از سال ۱۳۷۰ معادل ۱۹۹۱ میلادی که شرکت «ایران ارقام» موفق به ورود ۱۰ دستگاه خودپردازان سی آر گردید، به دلیل عدم استقبال عمومی مورد دیگری وجود نداشته است.

امروزه خودپردازها چنانچه دارای امکانات کامل باشند On-Premise نام دارند و چنانچه دارای امکانات پایه و ارزان قیمت باشند Off-Premise نامیده می‌شوند. در کانادا، آمریکا و حوزه خلیج‌فارس نوعی از نصب خودپرداز بانام Drive-thru انجام می‌شود که از داخل ماشین قابل‌دسترسی است. در هند امروزه برخی از خودپردازها در مناطق روستایی نصب‌شده‌اند که با نیروی خورشیدی کارکردند. خودپردازها از استاندارد ISO 8583 جهت ارتباط با مرکز بهره می‌برند. برای اتصال خودپردازها به مرکز از خطوط تلفن و مودم تلفنی، خط ای دی اس آل و خطوط اجاره‌ای استفاده می‌شود. هنوز هم به خاطر قیمت پایین و حجم بسیارکم داده‌های تحت تبادل استفاده از خط تلفن دراین‌ارتباط رایج است. بر اساس مقررات بانکی اکثر کشورها، ارتباط خودپردازها با مرکز باید به‌صورت کدگذاری شده یا رمزینه باشد. تخمین زده می‌شود که در دنیا بیش از ۲.۲ میلیون دستگاه خودپرداز در حال استفاده است و بدین ترتیب متوسط جهانی خودپرداز به‌کارت، ۱ به ۳۰۰۰ است. برخی نکات جالب راجع به خودپردازها در ادامه آورده شده است:

شمالی‌ترین خودپرداز نصب‌شده در شهر لانگیربین استان سوالبارد کشور نروژ است. جنوبی‌ترین خودپرداز نصب‌شده در ایستگاه مکموردو در قاره جنوبگان در سرزمین‌های متعلق به نیوزلند نصب‌شده است. مرتفع خودپردازها در ناثلاپاس در هند در ارتفاع ۴۰۲۳ متری و ناگچو کانتی در تبت ثبت‌شده و استچین در ارتفاع ۴۵۰۰ متری از سطح دریا نصب‌شده‌اند. کم ارتفاع‌ترین خودپرداز در بحرالمیت اسرائیل در ۴۲۱ متر زیر سطح دریا قرارداد. امروزه در کشتی‌های کروز و در برخی از ناوهای آمریکایی نیز این دستگاه‌ها وجود دارند.

گران‌ترین خودپرداز دنیا که از طلا ساخته‌شده است در قصر امارات در ابوظبی امارات کار گذاشته‌شده است. این خودپرداز که به‌جای پول قطعات ۱۰ گرمی طلا تحویل می‌دهد، خودپرداز گلدتوگو نام دارد و هر ۱۰ دقیقه یک بار نرخ برابری طلا و ارز را بروز رسانی می‌کند، هم‌چنین این دستگاه طلاهای تحویلی را در دو قالب سکه و مفتول ارائه می‌دهد. طلاهای مفتولمنقش به لوگوی قصر امارات هستند و سکه‌های طلا نیز با سمبل‌های بزرگ‌ترین سازندگان طلا در کانادا، استرالیا و آفریقای جنوبی نقش دار شده‌اند. این خودپرداز عجیب ایده و ساخت کارآفرین آلمانی بانام توماس گیسلر است. اجزای تشکیل‌دهنده خودپرداز شامل کامپیوتر صنعتی به‌عنوان پردازشگر، کارت‌خوان مغناطیسی و کارت‌خوان هوشمند و جدیداکارت‌خوان غیر تماسی، صفحه‌کلید که در خودپرداز معمولاً ای‌ای ای پی ۴ نامیده می‌شود، پروسسور اختصاصی رمزنگاری، صفحه‌نمایش، کلیدهای انتخابی، ژورنال پرینتر، محفظه سخت، سنسورها و نشان‌گرها، بیرون دهنده پول، در مدل‌های جدید دوربین، قسمت مخصوص پذیرش پول (در دستگاه‌های باقابلیت پذیرش پول)، بارکد خوان، پورت‌های کامپیوتری مختلف و بلندگوست.

سیستم نرم‌افزاری خودپرداز دارای سه لایه سیستم‌عامل، درایورهای اجزا و برنامه است. در خودپردازهای قدیمی، از سیستم‌عامل‌های اختصاصی نظیر آرام ایکس و یا او اس تو استفاده می‌شد اما در حال حاضر قریب به‌اتفاق آن‌ها از نسخه‌های مختلف ویندوز بهره می‌برند. هرچند در برخی از آن‌ها از لینوکس هم استفاده‌شده است. Application layer transactionprotocol های پرکاربرد نظیر Diebold و NCR NDC+ سخت‌افزارهای قدیمی را از طریق emulation آن‌ها روی پلتفرم‌های جدید پشتیبانی می‌کنند. بسیاری از سازندگان خودپرداز یک بسته نرم‌افزاری نظیر آی اف ایکس را ارائه می‌کنند. با استانداردسازی هرچه بیشتر نرم‌افزارها، بانک‌ها مایل هستند که امکاناتی استفاده نمایند که کنترل تجهیزات خودپرداز را راحت‌ترکند. ابزار WOSA/FX که هم‌چنین با نام CEN XFS شناخته می‌شود یک سری اِی‌پی‌آی را برای دسترسی و مدیریت قطعات مختلف خودپرداز در اختیار می‌گذارند. J/XFS پیاده‌سازی این استاندارد روی بستر جاوا است. سازندگان مختلف خودپرداز هر یک از یک مفسر مختلفی برای تفسیر پیام‌های ایکس‌اف‌اس به زبان سخت‌افزاری استفاده می‌کنند، ولی در بالای ایکس‌اف‌اس که شبیه یک میان‌افزار است، امروزه می‌توان یک برنامه خودپرداز را روی چندین پلتفرم سخت‌افزاری متفاوت اجرا کرد. برنامه نرم‌افزاری خودپردازهای ویزا با نام VISA ATM، NCR APTRA Edge و Wincor Nixdorf ProTops از ایکس‌اف‌اس استفاده می‌کنند.

امنیت فیزیکی خودپردازها، از موضوعات مهمی است که از ساخت اولین خودپردازها در دستور کار قرار گرفت، خودپردازها به دلیل این‌که مقادیر زیادی پول را در خود جای‌داده‌اند، منبعی وسوسه‌انگیز برای خلاف‌کاران به شمار می‌روند. راه امنیت فیزیکی خودپرداز و داستان آن‌ها به شرح زیر است؛

در ابتدای ساخت خودپردازهای اولیه آن‌ها از محفظه‌های خیلی سخت برای ساخت بیرون دهنده پول استفاده می‌کردند. سپس Ram ها در جلوی محوطه خودپردازها کار گذاشته شد، چراکه در ژاپن گروهی از دزدان، با استفاده از ماشین‌آلات سنگین موفق شدند، خودپرداز را از جای خود کنده و با خود ببرند. یک نوع حمله دیگر که بانام Plofkraak شناخته می‌شود، تزریق گاز منفجره به محفظه داخل خودپرداز است، برای رفع اثر کردن این روش، در برخی از خودپردازها سنسور گازی کار گذاشته می‌شود که با تشخیص ورود گاز منفجره به داخل خودپرداز، گاز مخصوصی را جهت خنثی کردن گاز وارده منتشر می‌کند. یک روش دزدی دیگر که در انگلستان رخ داد و یک بار نیز موفق گزارش شد، کندن یک تونل به زیر خودپرداز، برداشتن کف آهنی آن و خارج کردن کاست‌های پول بوده است. روش‌های جدید حفاظت خودپردازها در مقابل دزدی، روش‌های جامعی هستند که از دهه ۱۹۸۰ پدید آمدند. یکی از این مجموعه راه‌کارها تحت نام Intelligent Banknote Neutralisation Systems (SNBI) شود. ازروش‌های متداول است که دستگاه بیرون دهنده پول هرزمان که تشخیص دهد که عادی بازشده است، جوهری کردن و رنگی کردن پول‌ها می‌کند که در این صورت این پول‌ها غیرقابل استفاده خواهند شد.